Κεφάλαιο 2, Εν. 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2, ΕΝΟΤΗΤΑ 2, 

ΛΕΞΕΙΣ, ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

ΛΕΞΕΙΣ, ΝΟΗΜΑ, ΛΟΓΟΣ

Η ανθρώπινη γλώσσα είναι ένα σύστημα συμβόλων, ένας κώδικας επικοινωνίας, που αποτελεί ύψιστη πολιτιστική κατάκτηση. Οι λέξεις είναι σύμβολα αυτού του κώδικα, είναι το μικρότερο τμήμα της γλώσσας που έχει νόημα. Εκείνο που αξίζει πάντως, είναι να συνειδητοποιήσουμε τους τρόπους νοηματοδότησης των λέξεων, γι αυτό αποκωδικοποιούμε τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις λέξεις και στις έννοιες, καθώς και ανάμεσα στις έννοιες και στα πράγματα. 

Το "σημειακό τρίγωνο" μπορεί να περιγράψει σχηματικά τη δομή και τη λειτουργία του γλωσσικού σημείου.

                                        αναφερόμενο( πράγμα, η εμπειρική πραγματικότητα που δηλώνεται)

                            

σημαίνον( λέξη, γλωσσική μορφή)                                                    σημαινόμενο (έννοια, περιεχόμενο νοήματος)                                      νοητική λειτουργία

ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΜΕ ΣΤΟ ΛΟΓΟ ΕΧΟΥΝ ΝΟΗΜΑ.

Κατά μία άποψη οι λέξεις αποκτούν το νόημά τους από τα πράγματα που ονοματίζουν. Τότε όμως πώς μπορεί μια λέξη να έχει νόημα, όταν το πράγμα για το οποίο κάνει λόγο δεν υπάρχει; Τι νόημα έχουν οι λέξεις που αναφέρονται σε κάτι αφηρημένο( δικαιοσύνη, ίσος, ομορφιά); Τι νόημα έχουν οι εκφράσεις " ξύλινα σίδερα","πράσινα άλογα" κλπ. Τι συμβαίνει όταν το νόημα των λέξεων είναι πιο ευρύ, πιο σύνθετο, πιο περίπλοκο από τα ίδια τα πράγματα(βιβλίο, book, livre, θάλασσα, );

Άρα οι λέξεις δεν αναφέρονται σε συγκεκριμένα πράγματα, αλλά σε έννοιες. Και αυτές σε σύνολα ομοειδών πραγμάτων(δέντρα), γι αυτό παρουσιάζουν μια καθολικότητα, η οποία διασφαλίζεται, όταν το νόημα των λέξεων αναφέρεται στην "καθαρή ουσία"  των πραγμάτων από την οποία προκύπτει η απόλυτη τιμή του νοήματος των λέξεων. Τούτο συμβαίνει, επειδή οι έννοιες χαρακτηρίζονται από αντικειμενικότητα και είναι ανεξάρτητες από υποκειμενικές εκτιμήσεις

.

Οι θεωρίες που αναζητούν το νόημα των λέξεων στην καθαρή ουσία των πραγμάτων είναι:

Α. Η θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα

Β. Η θεωρία των καθολικών εννοιών(τα " καθόλου") του Αριστοτέλη

Γ.Η θεωρία του εμπειρισμού(17^ος αι και εξής) με τους Λοκ και Χιουμ.

Οι θεωρίες που αναζητούν το νόημα των λέξεων μέσα από τις ίδιες τις λέξεις ή μέσα από τη χρήση τους:

Α. Ονοματοκρατία ή νομιναλισμός (πρωτοδιατυπώθηκε το Μεσαίωνα, Βοήθιος, Γ. Όκαμ)

Β. Λούντβιχ Βίτγκενστάιν, " …είναι η πράξη που δίνει  στις λέξεις το νόημά τους"

2. Α. Η θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα

Ο Πλάτωνας ονομάζει τις καθαρές ουσίες των πραγμάτων ιδέες. Τις θεωρεί υπαρκτές οντότητες, αιώνιες και αμετάβλητες που προϋπάρχουν σε ένα άλλο επίπεδο, ανεξάρτητα από τον αισθητό κόσμο, τον κόσμο της εμπειρίας και πιστεύει ότι μπορούμε να τις προσεγγίσουμε με το νου. Χωρίζει λοιπόν τον κόσμο σε δύο επίπεδα, τον αισθητό κόσμο της εμπειρίας και το νοητό και υπεραισθητό, των ιδεών( δυισμός). Πάντως, ο  νους του ανθρώπου αναγνωρίζει τις ιδέες.

Β. Η θεωρία των καθολικών εννοιών(" τα καθόλου") του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης αντιπαραθέτει στη θεωρία του Πλάτωνα την άποψη ότι τα πράγματα δεν μπορεί να είναι χωρισμένα από την ουσία τους και ονομάζει τις καθαρές ουσίες καθολικές έννοιες. Υποστηρίζει μάλιστα ότι δεν μπορεί να είναι χωρισμένες από τα φυσικά αντικείμενα, δεν έχουν αυτοτέλεια. Αντίθετα, ενυπάρχουν στα πράγματα ως συστατικό τους και προκύπτουν από αυτά μέσω της νοητικής αφαίρεσης των επιμέρους ιδιοτήτων τους. Έτσι, αποτυπώνουν γενικές ιδιότητες και ως έννοιες έχουν καθολικό χαρακτήρα.

Γ. Η θεωρία του εμπειρισμού(17^ος αι και εξής, Τζον Λοκ, Ν. Χιουμ)

Οι εμπειριστές φιλόσοφοι έχουν παρόμοια θέση με αυτήν του Αριστοτέλη για τις καθολικές έννοιες. Υποστηρίζουν ότι η αντικειμενική πραγματικότητα υπάρχει στο μυαλό μας ως εικόνα, που τη διαμορφώνουμε με τις αισθήσεις. Άρα, αυτό που έχουμε στο μυαλό μας είναι οι σκέψεις μας για τα πράγματα, οι οποίες διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, είναι ατομικές/υποκειμενικές εικόνες των πραγμάτων άρα όχι καθολικές και άρα όχι η ουσία τους.

Νομιναλισμός ή ονοματοκρατία

Οι υποστηρικτές αυτής της θεωρίας θεωρούν ότι οι καθολικές έννοιες δεν υπάρχουν. Υπάρχουν μόνο επιμέρους ατομικά πράγματα, διανοητικά δημιουργήματα του καθενός μας. Αν όμως δεν υπάρχουν γενικές ιδιότητες, πώς αντιλαμβανόμαστε όλοι με τον ίδιο τρόπο το λευκό, το ζεστό, το σκληρό, για να μπορούμε να πούμε ότι κάποιο πράγμα ανήκει σε αυτή την κατηγορία. Αν πάλι θεωρήσουμε ότι ένα πράγμα ανήκει στην κατηγορία του λευκού, επειδή μοιάζει με κάποιο άλλο πράγμα, τότε χρησιμοποιούμε ήδη την καθολική έννοια της ομοιότητας(χωρίς αυτή δεν μπορούμε να κρίνουμε αν δύο ή περισσότερα πράγματα μοιάζουν μεταξύ τους, έχουν μεταξύ τους κάτι κοινό).

Η θεωρία που αναζητά το νόημα των λέξεων μέσα από τη χρήση της γλώσσας(Λ. Βίτγκενστάιν)

Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, το νόημα των λέξεων προκύπτει από τη χρήση τους μέσα στη γλώσσα καθώς και από την αποτελεσματικότητά τους στην ανθρώπινη επικοινωνία.

3. Μη ρωτάτε για το νόημα, ρωτήστε για τη χρήση, μερικά φιλοσοφικά θέματα/ερωτήματα

Για να εξηγήσουμε τη σχέση ανάμεσα στη λέξη και στα πράγματα πρέπει να εξηγήσουμε δύο σχέσεις που φαίνονται περίπλοκες, αλλά στην καθημερινή χρήση τους στη γλώσσα τα πράγματα είναι απλά:

Λέξη – έννοια                         έννοια – πράγματα

Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις λέξεις όπως τα εργαλεία ή τα σήματα της τροχαίας, εφόσον η γλώσσα είναι κοινωνικό φαινόμενο;

Είναι δυνατόν να υπάρχει προσωπική γλώσσα; Όχι; Γιατί;

Τι κάνουμε με τη γλώσσα; Πληροφορούμε, υποσχόμαστε, διατάζουμε, προβαίνουμε σε πράξεις-αυτή είναι η επιτελεστική λειτουργία της γλώσσας και η προτάσεις που επιτελούν πράξεις επιτελεστικές.

Όταν μαθαίνουμε μια γλώσσα ουσιαστικά συνδεόμαστε με ένα σύστημα που χρησιμοποιούν άλλοι άνθρωποι για να επικοινωνήσουν μεταξύ τους, δηλαδή μαθαίνουμε το νόημα μιας λέξης από το πώς τη χρησιμοποιούν οι άλλοι. Άρα, ισχύει η θέση ότι κάποιος δεν μιλά σωστά Ελληνικά ή κάποια άλλη γλώσσα;

Όταν δύο λέξεις είναι συνώνυμες ή κάποιες φράσεις έχουν παραπλήσιο νόημα άρα δεν έχουν σημαντική διαφορά; Με ποιο κριτήριο ορίζουμε κάτι ως σημαντικό ή ασήμαντο;

Αν το νόημα της λέξης σχετίζεται με τη χρήση της οι διάφορες γλώσσες θα έπρεπε να είναι συστήματα ασύμβατα μεταξύ τους, άρα δεν θα μπορούσαμε να κάνουμε μεταφράσεις.

Όλοι οι ομιλητές της ίδιας γλώσσας μπορούν να χρησιμοποιούν μια λέξη με όλες τις δυνατές χρήσεις της;

Το ερώτημα για το νόημα της λέξης παραμένει ανοικτό….

Εργασίες

Α. Του σχολικού βιβλίου.

Β. Βρείτε ένα ποίημα ελληνικό μεταφρασμένο στη αγγλική ή το αντίθετο. Τι παρατηρείτε;

Γ. Να εργαστείτε πάνω στις εργασίες στο φύλλο εργασίας