Κεφάλαιο 2, Εν. 5

                                       Κεφάλαιο 2, Ενότητα 5: Αριστοτελική Λογική

Οι συλλογισμοί αποτελούν  μορφή επιχειρημάτων, στα οποία από κάποιες προκείμενες προτάσεις(κρίσεις) που έχουν γίνει δεκτές  ως αληθείς και που συνδυάζονται μεταξύ τους με τον κατάλληλο τρόπο, οδηγούμαστε υποχρεωτικά και αναγκαία σε μια νέα πρόταση(κρίση), το συμπέρασμα.

Σύμφωνα με τις σύγχρονες απόψεις, η Λογική δεν αποτελεί εργαλείο αλλά ιδιαίτερο κλάδο της φιλοσοφίας. Κάποιοι μάλιστα τη θεωρούν αυτόνομη επιστήμη, η οποία συγγενεύει περισσότερο με τα Μαθηματικά και στης οποίας τα πορίσματα στηρίζονται οι νέες γλωσσοαναλυτικές τάσεις της φιλοσοφικής έρευνας.

Τα είδη των απλών δηλωτικών προτάσεων είναι:

α) Καταφατικές, όταν το Κατηγορούμενό τους αποδίδεται με βεβαιότητα στο Υποκείμενο ( πχ. είναι).

β) Αποφατικές, όταν το Κατηγορούμενό τους αποδίδεται με αρνητικό τρόπο στο Υποκείμενο (πχ. δεν είναι).

γ) Καθολικές, όταν το Υποκείμενο τους λαμβάνεται σε ολόκληρο το πλάτος του (π.χ. όλοι οι άνθρωποι)

δ) Μερικές, όταν το Υποκείμενό τους λαμβάνεται σε ένα μέρος μόνον του πλάτους του (π.χ. μερικοί άνθρωποι). Ειδική περίπτωση των μερικών δηλωτικών προτάσεων είναι οι ατομικές, όπου το Υποκείμενο είναι ένα μόνον πρόσωπο (π.χ. ο Σωκράτης)

Οι βασικές αρχές της συλλογιστικής διαδικασίας με βάση το είδος των προκείμενων προτάσεων είναι:

α) Όταν και οι δύο προκείμενες είναι καταφατικές, καταφατικό είναι και το συμπέρασμα.

β) Όταν η μια προκείμενη είναι καταφατική και η άλλη αποφατική, το συμπέρασμα είναι αποφατικό.

γ) Όταν η μια προκείμενη είναι καθολική και η άλλη μερική, το συμπέρασμα είναι μερικό.

Στην Αριστοτελική λογική, οι έννοιες τυποποιούνται με σημείο αναφοράς το πλάτος και το βάθος τους.

Από την τυπολογία αυτή συγκρατούμε τους εξής όρους:

α) Πλάτος μιας έννοιας είναι το σύνολο των ομοειδών πραγμάτων που υπάγονται σε αυτήν (το πλάτος της έννοιας ασθένεια είναι γρίπη, καρδιοπάθεια κλπ), ενώ βάθος της είναι τα κοινά γνωρίσματα (ιδιότητες) όλων αυτών των πραγμάτων(το βάθος της έννοιας κεραυνός είναι βροντή, ηλεκτρική εκκένωση, λάμψη κλπ.)

β) Κάθε ευρύτερη έννοια που περιέχει στο πλάτος της περισσότερες έννοιες ονομάζεται γένος(άνθρωπος είναι το ον), ενώ κάθε έννοια που εμπεριέχεται στο πλάτος μιας άλλης ονομάζεται είδος. Προσεχές γένος και προσεχές είδος ονομάζονται οι έννοιες που το πλάτος τους διαφοροποιείται εξαιτίας ενός μόνο γνωρίσματος(εξειδίκευση ονομάζεται η κατάρτιση του εργαζομένου….) Το γνώρισμα αυτό ονομάζεται ειδοποιός διαφορά.

γ) Με σημείο αναφοράς το πλάτος τους, οι έννοιες σχετίζονται μεταξύ τους και μπορεί να είναι:

·         επάλληλες (ταυτοπλατείς πχ. σπίτι-κατοικία ή όλα τα α είναι β και όλα τα β είναι α)

·         υπάλληλες: έχουν μεταξύ τους σχέση γένους και είδους πχ. Ορθόδοξος, χριστανός ή όλα τα α είναι β, αλλά όλα τα β δεν είναι α

·         επαλλάσσουσες: το πλάτος τους συμπίπτει σε ένα μόνο μέρος πχ. Έλληνας, καθολικός ή μερικά α είναι β και μερικά β είναι α ή

·         παράλληλες: έχουν διαφορετικό πλάτος και εμπεριέχονται στο πλάτος μιας άλλης ευρύτερης έννοιας πχ. καρέκλα, τραπέζι  - έπιπλα , αλλά με διαφορετικό πλάτος. Προσέξτε τα σχήματα της σελ. 54 του σχολικού βιβλίου.

δ) Με σημείο αναφοράς το βάθος τους, οι έννοιες αναπτύσσουν μεταξύ τους ποικίλες σχέσεις. Οι πλέον ενδιαφέρουσες είναι:

·         οι αντίθετες έννοιες: η θέση της μιας συνεπάγεται την άρση της άλλης, π.χ. άσπρο-μαύρο, όχι όμως και το αντίθετο. Αν δηλαδή πούμε όχι μαύρο, μπορεί να είναι οποιοδήποτε χρώμα και όχι αναγκαστικά το άσπρο) και οι

·         αντιφατικές έννοιες: είναι έτσι διατυπωμένες π.χ. άσπρο-όχι άσπρο, που η θέση της μιας συνεπάγεται την άρση της άλλης αλλά και το αντίστροφο. Η άρση της μιας συνεπάγεται τη θέση της άλλης.   

Ανάλογα με  τη θέση των όρων ενός συλλογισμού (Μ,Κ,Υ), προκύπτουν τα εξής σχήματα:

α) Μ-Κ àΟι αθλητές γυμνάζονται καθημερινά

     Υ-Μ     Μερικοί μαθητές του σχολείου μας είναι αθλητές

     Υ-Κ       Άρα, μερικοί μαθητές του σχολείου μας γυμνάζονται καθημερινά                                                 

β) Κ-Μ à Κανένας μορφωμένος άνθρωπος δεν είναι ανάγωγος

     Υ-Μ      Μερικοί πολιτικοί είναι ανάγωγοι

      Υ-Κ        Άρα, μερικοί πολιτικοί δεν είναι μορφωμένοι

γ) Μ-Κ à Όλα τα άγρια καναρίνια είναι αποδημητικά πουλιά

    Μ-Υ       Όλα τα άγρια καναρίνια είναι ωδικά πουλιά

    Υ-Κ        Άρα, μερικά είδη ωδικών πουλιών είναι αποδημητικά

δ) Κ-Μ à Όλοι οι πολιτισμένοι λαοί έχουν μακρά ιστορία

     Μ-Υ       Οι λαοί που έχουν μακρά ιστορία δίνουν σημασία στην παιδεία

     Υ-Κ         Άρα, όσοι λαοί δίνουν σημασία στην παιδεία είναι πολιτισμένοι

Οι βασικές αρχές της συλλογιστικής διαδικασίας με βάση τους όρους (Υποκείμενο και Κατηγορούμενο) είναι:

α) Ο συλλογισμός υφίσταται  μόνο με τρεις όρους. Αν υπάρξει τέταρτος όρος, έχουμε λογικό σφάλμα, όπως συμβαίνει στο γνωστό αστείο: «Το μπουζούκι είναι όργανο (μουσικό) ­­­– Ο αστυνομικός είναι όργανο (της τάξεως) – Άρα, ο αστυνομικός είναι μπουζούκι!».

β) Ο ένας από τους τρεις όρους είναι κοινός στις δύο προκείμενες και ονομάζεται μέσος όρος (Μ). Στην πρώτη προκείμενη, ο όρος αυτός συνδυάζεται με το Κατηγορούμενο (μείζων όρος), ενώ στη δεύτερη με το Υποκείμενο (ελάσσων όρος):

                                             M-K à Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί

                                             Υ-Μ à Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος

Η παρουσία του μέσου όρου στις δύο προκείμενες λειτουργεί ως καταλύτης και διαμορφώνει μια νέα σχέση ανάμεσα στο Υποκείμενο και το Κατηγορούμενό τους. Η νέα αυτή σχέση καταγράφεται στο συμπέρασμα, από το οποίο βεβαίως αποκλείεται ο μέσος όρος:

                                           Y-K à Άρα, ο Σωκράτης είναι θνητός.

Να προσέξετε ιδιαιτέρως τα σχήματα της ενότητας

Εργασίες: όλες οι εργασίες της σελίδας 57