Κεφάλαιο 6, Εν. 1

ΚΕΦ. 6, ΕΝ. 1, Αναζήτηση κριτηρίου ηθικής ορθότητας

1.Τι σημαίνει «πράττω ηθικά»;

Υποθέστε ότι κατέχετε υπεύθυνη διευθυντική θέση σε κάποια επιχείρηση και διαχειρίζεστε μεγάλα ποσά. Ο φίλος σας σάς προτείνει να αφαιρέσετε ένα μέρος από τα κέρδη, αφού κάτι τέτοιο δεν θα γίνει αντιληπτό. Αρνείστε με το επιχείρημα ότι «δεν είναι σωστό», ότι δεν συνηθίζετε να λέτε ψέματα και πάντα αποδοκιμάζατε μια τέτοια ανέντιμη στάση.

Αυτή σας η στάση

·         είναι έλλογη;

·         οφείλεται στο φόβο που πηγάζει από την τιμωρία που επιβάλλει ο νόμος, όταν παραβιάζεται ή

·         στην αίσθηση ότι ο νόμος και η ίδια η ζωή είναι άδικη;

·         υπολογίζει τις συνέπειες για την επιχείρηση και για τη ζωή των άλλων εργαζομένων;

·         εκτιμά τις συνέπειες, αν υπέκυπταν στον πειρασμό όλοι όσοι βρέθηκαν σε παρόμοια περίσταση;

·         τι γίνεται στην περίπτωση των μεγάλων ηθικών διλημμάτων ή όταν συγκρούονται ισοδύναμες ηθικές αξίες και αντίστοιχες υποχρεώσεις;

·         με ποιο κριτήριο διακρίνουμε το καλό και το κακό και τι είναι εκείνο που επαληθεύει τους κανόνες ως σωστούς;

Θεωρούμε ως ηθικά ορθή πράξη εκείνη της οποίας τα αποτελέσματα είναι καλύτερα συγκριτικά ή εξίσου καλά με εκείνα άλλων εναλλακτικά πράξεων, για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων και εσφαλμένη, αν η εφαρμογή της οδηγεί σε χειρότερες πράξεις.

Η φιλοσοφική θεωρία που εκτιμά την ορθότητα μιας πράξης ανάλογα με το ποσό της ωφέλειας (ικανοποίησης ή ευτυχίας)  που προκύπτει από τη συμπεριφορά μας  και τον όσο το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό ατόμων που ωφελούνται, λέγεται ωφελιμισμός.

Ιδρυτές της θεωρίας( 19^ος αι.): Τζ. Μπένθαμ, Τζ. Μιλ

Σήμερα: ο ωφελιμισμός περιγράφει την εγωιστική επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος και όχι του συνολικού.

Ενστάσεις:

·         η αντίληψη για το ηθικά ορθό, που λαμβάνει υπόψη τις συνέπειες και το ποσό της ωφέλειας που προκύπτει από αυτές είναι προβληματική, επειδή δεν μπορούμε να τις προβλέψουμε ούτε να μετρήσουμε το ποσό αυτό

·         διαφωνούμε οι άνθρωποι ως προς το τι είναι πόνος ή ευτυχία, δηλαδή το θέμα είναι ποιοτικό

·         τα μέσα που χρησιμοποιούμε όταν επιδιώκουμε την ωφέλεια και η κατανομή της ενδέχεται να μην είναι δίκαιη («ο σκοπός αγιάζει τα μέσα») και ο στόχος μας μάλλον θα πρέπει να είναι ο σεβασμός των πιο αδύναμων ανθρώπων.

2. Υπάρχουν θεμελιώδεις αρχές που μας επιτρέπουν να στηρίξουμε την ορθότητα των πράξεών μας;

Ας αναζητήσουμε τα κριτήρια για την ορθότητα των πράξεών μας, όχι στα αποτελέσματά τους, αλλά στον τρόπο με τον οποίο αποφασίζουμε να πράξουμε.

Ο Ι. Καντ αναλύοντας την ηθική σκέψη  εισηγήθηκε την κατηγορική προσταγή ως ηθική αρχή/γνώμονα  θεωρώντας,  ότι οι ηθικές κρίσεις μας πρέπει να έχουν:

·         καθολικό χαρακτήρα και να ισχύουν με τον ίδιο τρόπο,  για κάθε παρόμοια περίσταση( επιλήψιμη πράξη για τους άλλους, αλλά όχι για μένα δεν είναι ηθικά ορθό να υπάρχει)

Άρα, στο παράδειγμά μας ένας άνθρωπος με ορθολογική κρίση δεν θα αφαιρούσε τα χρήματα από την επιχείρηση, υπονομεύοντας το θεσμό της εργασίας που υπηρετεί με  ευθύνη και  εντιμότητα. Ο ηθικός  αυτός νόμος επιτρέπει την ισότιμη, αρμονική συμβίωση των λογικών όντων που η ελευθερία τους τούς οδηγεί σε αυτοδέσμευση, ώστε να μην περιορίζουν την ελευθερία των άλλων. Ο σεβασμός στον άλλο ή τον ίδιο μας τον εαυτό, για τον Καντ ορίζει να μην τον μεταχειριζόμαστε ως μέσο αλλά ως σκοπό και ακόμη καλύτερα ως αυτοσκοπό των πράξεών μας. Με αυτή την έννοια απορρίπτει και την αυτοκτονία.

Ενστάσεις:

·         το πρόβλημα δεν είναι τι δεν πρέπει να πράττουμε, αλλά τις θετικές μας υποχρεώσεις απέναντι στους άλλους πχ. κάποιος θα έλεγε γιατί να βοηθάμε τους άλλους σε μια κοινωνία όπου δεν υπάρχει αλληλοβοήθεια;

·         μπορούμε να αντέξουμε τον απόλυτο χαρακτήρα της κατηγορικής προσταγής που απορρίπτει ακόμη και τα αθώα, τα κατά συνθήκη ψέματα και τα θετικά συναισθήματα όπως η αγάπη, εφόσον μεροληπτούμε απέναντι σε κάποια άτομα;

3. Η σημασία του χαρακτήρα για την επίτευξη της ορθής πράξης και ο ρόλος των ηθικών αρετών.

Κάποιοι φιλόσοφοι θεωρούν πως πρέπει να μας ενδιαφέρει το ερώτημα «πώς θα έπρεπε να ζούμε» και «τι άνθρωποι θα έπρεπε να είμαστε», δηλαδή τι είδους χαρακτήρα οφείλουμε να έχουμε, για να πράττουμε ορθά. Δηλαδή, ηθικός είναι ο άνθρωπος που μπορεί να κρίνει κάθε φορά, αν η πράξη του είναι δίκαιη, έντιμη, γενναιόδωρη και να αντιμετωπίζει με ορθό τρόπο καταστάσεις όπου συγκρούονται ισοδύναμες αξίες.

Κατά τον Αριστοτέλη, η ηθική αρετή:

·         αξιοποιεί τις φυσικές μας προδιαθέσεις

·         καλλιεργείται με την κατάλληλη εκπαίδευση

·          κινείται στο μέσον

·         αφορά τον άνθρωπο που ανέπτυξε τη διανοητική αρετή της φρόνησης, ώστε να γνωρίζει το καλό για τον ίδιο και τους άλλους

·         μπορεί να σταθμίσει το πώς θα πράξει, ελέγχοντας τα συναισθήματά του.

Έτσι, ανάμεσα στη δειλία και τη ριψοκινδύνευση επιλέγει τη μεσότητα του θάρρους ανάμεσα στην τσιγκουνιά και τη σπατάλη προτιμά τη γενναιοδωρία, ανάμεσα στην αναισθησία και την ακολασία, όσον αφορά τις ηδονές, αγαπά τη σωφροσύνη, δεν προβάλλεται και δεν υποτιμά τον εαυτό του.

Κριτική: Το κριτήριο αυτό είναι πιο απτό, προφανές και λειτουργικό σε σχέση με τον αφηρημένο χαρακτήρα της κατηγορικής προσταγής, επειδή αφορά τον ενάρετο χαρακτήρα. 

Ένας τέτοιος άνθρωπος βρίσκεται κοντά  στο κλασικό πρότυπο του καλού καγαθού, που προέκρινε το κοινωνικό του ήθος έναντι της ατομικής ευτυχίας.

Για τον Αριστοτέλη στα Ηθικά Νικομάχεια, οι αρετές σχετίζονται με την επίτευξη της ευδαιμονίας που εκδηλώνεται με την ολόπλευρη ενεργοποίηση των δυνατοτήτων του και όχι με την υποκειμενικά ιδωμένη ευτυχία του 21^ου αι.

Αδυναμίες: Φαίνεται αριστοκρατικό το μοντέλο που προτείνει, εφόσον μπορεί να επιτευχθεί από λίγους ανθρώπους και αποκλείει τις γυναίκες και τους δούλους.

Προτείνεται ο συνδυασμός ερμηνειών: Οι αρετές του χαρακτήρα από μόνες τους δεν μπορούν να σταθούν, χωρίς την ύπαρξη γενικών ηθικών αρχών.

Εργασίες για τα παραθέματα:

Να επεξεργαστείτε τις πηγές του σχολικού βιβλίου σελ. 147 ως εξής:

Κείμενο 1. Ποια είναι η άποψη του  ωφελιμισμού για το ηθικό;

Κείμενο 2. α. Πώς αντιλαμβάνεται ο Επίκουρος την ηδονή( Σχολή του Ηδονισμού). Να αναζητήσετε στη δικτυογραφία την άποψη των ακραίων Ηδονιστών πχ. του Αρίστιππου του Κυρηναίου.

Κείμενο 3 Ποια είναι η  καντιανή ηθική αντίληψη για την  κατηγορική προσταγή;

Κείμενο 4 Πώς ορίζει την ηθική της μεσότητας ο Αριστοτέλης; Να σκεφτείτε χαρακτηριστικά παραδείγματα, όπου η επιδίωξη του μέσου είναι η καλύτερη επιλογή.

Ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου. Δειγματικές απαντήσεις/ερέθισμα για διάλογο.

1.      Η ερώτηση 1: Η πολιτική ηθική είναι ωφελιμιστική/ποσοτική και απέχει πολύ από το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Μετρά ψυχρά και εκτελεστικά τα οφέλη των ηγετών από τέτοιες ενέργειες. Στην πρώτη επέμβαση στο Ιράκ ο στόχος φαινομενικά ήταν η ανεξαρτησία του Κουβέιτ, την οποία παραβίασαν τα ιρακινά στρατεύματα, ενώ στη δεύτερη η αντιμετώπιση της τρομοκρατίας και το τέλος της τυραννίας του Χουσεΐν. Στην πραγματικότητα ο στόχος ήταν ο έλεγχος των κοιτασμάτων πετρελαίου της περιοχής. Να αξιολογήσετε τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων όπως η πολιτική αποσταθεροποίηση της περιοχής, η δημόσια εκτέλεση του Χουσεΐν, καταστροφές, απώλειες  στο επίπεδο των εμψύχων, προβλήματα υγείας των Αμερικανών πεζοναυτών κλπ.

2.      

     Οι ερωτήσεις 2 και 3 θα γίνουν στο σχολείο.

Θέματα για συζήτηση:

1, 2  προφορικά

3: αλαζονεία      αυτοπεποίθηση    ανασφάλεια

    θράσος           θάρρος                  δειλία

    σπατάλη        γενναιοδωρία       τσιγκουνιά

    εχθρότητα     φιλικότητα            αδιαφορία